А. С. Пушкин Зимний вечер
Буря мглою небо кроет,
Вихри снежные крутя,
То, как зверь, она завоет,
То заплачет, как дитя,
То по кровле обветшалой
Вдруг соломой зашумит,
То, как путник запоздалый,
К нам в окошко застучит.
Հողմը մեգով երկինքն առնում,
Գալարում է բուքը ձյան,
Մին մանկան պես լաց է լինում,
Սին ոռնում է զերթ գազան.
Մին վայրենի սուլում պես՜պես,
Աղմըկում է տանիքում,
Մին ուշացած ճամփորդ, ասես,
Լուսամուտն է նա թակում։
Наша ветхая лачужка
И печальна и темна.
Что же ты, моя старушка,
Приумолкла у окна?
Или бури завываньем
Ты, мой друг, утомлена,
Или дремлешь под жужжаньем
Своего веретена?
Մեր խըրճիթը աղքատ ու հին,
Ե՝վ մըթին է, և՝ տըխուր.
– Ի՞նչ ես նըստել պատի տակին,
Իմ պառավըս, էդպես լուռ։
Հոգնե՞լ ես դու փոթորիկի
Ոռնոցներից խելագար,
Թե՞ նիրհում ես քո իիլկի
Բըզզոցի տակ միալար։
Выпьем, добрая подружка
Бедной юности моей,
Выпьем с горя: где же кружка?
Сердцу станет веселей.
Спой мне песню, как синица
Тихо за морем жила:
Спой мне песню, как девица
За водой поутру шла.
Արի խըմենք, բարի ընկեր
Իմ սե, ջահել օրերի,
Խըմենք դարդից, բաժակըդ բեր,
Սիրտներըս բաց կլինի։
Երգի ր, ոնց էր ապրում խաղաղ
Հավքը ծովի էն ափին,
Երգի ր, ոնց էր աղջիկը վաղ
Ջուրը գնում մինչ արփին։
Буря мглою небо кроет,
Вихри снежные крутя,
То, как зверь, она завоет,
То заплачет, как дитя,
Выпьем, добрая подружка
Бедной юности моей,
Выпьем с горя: где же кружка?
Сердцу станет веселей.
Հողմը մեգով երկինքն առնում,
Գալարում է բուքը ձյան,
Մին մանկան պես լաց է լինում
Մին ոռնում է զերթ գազան.
– Արի խըմենք, բարի ընկեր
Իմ սև, ջահել օրերի,
Խըմենք դարդից, բաժակըդ բեր,
Սիրտներըս բաց կլինի։
հողմhɔʁmбуря, ураган
մեգmɛɡмгла, туман
գալարելɡɑlɑˈɾɛlзакручивать, виться
բուքbukʰметель, вьюга, пурга
ոռնալvorˈnɑlвыть
զերթ(нар.) как, словно
պառավpɑˈrɑv(разг.) старая; старушка
արփիɑɾˈpʰi(поэт.) солнце
մին… մին(нар.) то… то
հավքhɑfkʰ(нар) птица
Անկարելի է Մարտիրոս Սարյանին զատել Հայաստանից։
Սովորաբար Հայաստանի մասին ասում են «արևային», և այս լեռնաստանը չտեսած մարդը շփոթում է Հայաստանը Յալթայի հետ։ Հայաստանում, անշուշտ, չափազանց հաճախ չորային ամառ ու ցուրտ ձմեռ է լինում։ Դաժան երկրամաս է։ Լեռներ, քարեր, դարձյալ քարեր։ Վիթխարի աշխատանք է պետք այս ժայռերի վրա խաղողի տունկ աճեցնելու համար։
Հայաստանի պատմությունը պատմություն է որքան վաղնջական, առավել եղերական։ Դարերն այստեղ չես հաշվի մանկական թվաբանությամբ։ Այս-V տեղ են խաչաձևվել հյուսիսն ու հարավը, արևելքն ու արևմուտքը։ Ահավասիկ Գառնու հեթանոսական տաճարը։ Գառնին հիշում է մեր թվարկության առաջին դարը։ Ահավասիկ Օշականի եկեղեցին, որտեղ իր անմահությունն է ապրում «Օշականի սուրբը»՝ Մեսրոպ Մաշտոցը։ Ահավասիկ էջմիածինը՝ սրբազան քաղաքը հայոց։ Փլատակները 7-րդ դարի տաճարի. Զվարթնոց՝ ճարտարապետական արվեստի գլուխգործոցներից մեկը։
Թե՝ Սարյան մարդը, թե՝ նկարիչը անբաժանելի են Հայաստանից։ Նա ամեն օր տեսնում էր Հայաստանը և ամեն օր խորհում իր ժողովրդի բախտի մասին։ Նրա գեղանկարչության մեջ ապրում է այն առեղծվածը, որ կոչվում է հայ ժողովուրդ, շնչում է այն քարակերտ գեղեցկությունը, որի անունն է հայոց բնություն՝ իր հարուցած կրակոտ երևակայությամբ, գույների վայրագությամբ, ժամանակների ու ցեղերի ողբերգությամբ։
Ըստ Իլյա էրենբուրգի
զատելzɑˈtɛlотделять, обособлять, отличать
լեռնաստանlɛrnɑsˈtɑnгорная страна
շփոթելʃəpʰɔˈtʰɛlпутать
երաշտjɛˈɾɑʃtзасуха, засушливый
երկրամասjɛɾkɾɑˈmɑsкрай
վիթխարիvitʰχɑˈɾiогромный, гигантский, грандиозный, колоссальный
ժայռʒɑjrскала, утес
տունկtuŋkсаженец; посадка
վաղնջականvɑʁnʤɑˈkɑnдревний, стародавний
եղերականjɛʁɛɾɑˈkɑnтрагический, трагичный
թվաբանությունtʰəvɑbɑnutʰˈjunарифметика
խաչաձևվելχɑʧʰɑʣɛvˈvɛlскрещиваться
ահավասիկɑhɑvɑˈsikвот
թվարկությունtʰvɑɾkutʰˈjunлетосчисление
սրբազանsəɾpʰɑˈzɑnсвященный; святейший (обращение к епископу)
փլատակpʰəlɑˈtɑkразвалина
գլուխգործոցɡluχɡɔɾˈʦɔʦʰшедевр
առեղծվածɑrɛχʦˈvɑʦзагадка
քարակերտkʰɑɾɑˈkɛɾtсозданный (построенный) из камня
հարուցելhɑɾuˈʦʰɛlвызывать, зарождать; (юр) возбуждать (дело)
վայրագությունvɑjɾɑɡutʰˈjunлютость, свирепость, буйство, грубость
ցեղʦʰɛʁрод; племя; раса; порода
ողբերգությունvɔχpɛɾɡutʰˈjunтрагедия
Հայաստանի մշակույթի հուշարձանների մեջ ուրույն տեղ են գրավում խաչքարերը։ Խաչքարը պարզապես քարե խաչ չէ, այն հայերի գեղարվեստական խորհրդանիշն է։ Նրանում արտացոլվում է հայերի դեկորատիվ ճաշակը, գեղեցիկի նուրբ ըմբռնումը, որոշ չափով նաև ժողովրդի պատմությունը։
Հմուտ վարպետները վերցնում են քարն ու այն վերածում ժանյակի, գորգի, այգու, երգի։ Կենտրոնում փորագրվում է կենսատու սուրբ խաչը, խաչի շուրջը՝ խոտ, ծաղիկներ, մրգեր, մարդիկ, գազաններ, թռչուններ, տարբեր դրվագներ ու անվանագրեր։ Չափերը, ինչպես նաև փորագրերը տարբեր են։ Տարբեր են նաև կիրառությունները։
Մեծ ելուստի օգնությամբ քարն ամրացվում է տապանաքարին՝ իբրև կյանքի ուղղահայաց խորհրդանիշ։ Խաչքարը կարող է դրվել նաև ճանապարհների խաչմերուկում կամ որևէ այլ տեղ՝ վկայելով կարևոր իրադարձության, տարեթվի մասին, կամ էլ պարզապես իբրև զարդ։ Քարը համասեռ է ու բավականին հաստ՝ 10, 15 կամ 20 սմ։ Որպես կանոն՝ վարպետը փորագրում է խաչը շրջանակի մեջ։
Հատկապես ապշեցնում է այն, թե ինչպիսի վարպետությամբ են հայերը հասնում համահնչության՝ երբևե չկրկնելով անգամ աննշան մանրուքները։
Քանի՞ խաչքար կա Հայաստանում։
Անչափ շատ։ Մի մասը գտնվում է այնտեղ, ուր եղել է սկզբում՝ 5 կամ 10 դար առաջ՝ մասամբ կանգնած, մասամբ էլ պառկած։
Երջանկահիշատակ Վազգեն Առաջին ամենայն.հայոց կաթողիկոսը հավաքել է խաչքարերի մի քանի լավագույն նմուշներ։ Իր աթոռանիստ վայրում՝ էջմիածնում, ընդարձակ մի հարթակի վրա դրված է 12-րդ դարի մի խաչքար։ Հայտնի է նկարչի անունը, դա վարպետ Մոմիկն է՝ հանրահայտ իր կառուցած եկեղեցիներով։ Մեկ այլ խաչքար՝ 13-րդ դարի, գտնվում է Երևանի պատմության թանգարանում։ Սրանք գլուխգործոցներ են։ Այդ խաչքարերից մեկն իսկ տեսնելով կարելի է զգալ, թե ինչ բարձունքի է հասել քարի մշակումը՝ հար ու նման փայտի հրաշալի փորագրությանը։
Ի՞նչ տարիք ունի այս արվեստը։
Ասում են՝ այն ծագել է 9-10-րդ դարերից ոչ շուտ։ Դարեր առաջ այստեղ են եկել արաբները՝ իրենց մշակույթով, զարմանահրաշ դեկորատիվ արվեստով։ Բայց խաչքարը զուտ հայկական ֆենոմեն է։ Այն նման չէ արաբանախշին ո՛չ տեխնիկայով, ո՛չ արտաքին տեսքով, ոչ մտահղացմամբ։
Ըստ Վ. Ա. Գորսկու
խաչքարχɑʧʰˈkʰɑɾкамень с резным изображением креста, надгробный камень с крестом
խաչχɑʧʰкрест
քարkʰɑɾкамень
հուշարձանhuʃɑɾˈʣɑnпамятник (культуры, письменный)
ուրույնuˈɾujnособый, своеобразный
տեղ գրավելзанимать место
խորհրդանիշχɔɾəɾtʰɑˈniʃсимвол
արտացոլվելотражаться, отображаться
ըմբռնումəmbrˈnumпонимание, осознание
վերածելvɛɾɑˈʦɛlпревращать, преобразовывать
ժանյակʒɑnˈjɑkкружево
գորգɡɔɾɡковер
փորագրելpʰɔɾɑɡˈɾɛlгравировать, высекать
կենսատուkɛnsɑˈtuжизнетворный, животворящий
դրվագdəɾˈvɑɡотделка, орнамент; часть, отрывок
անվանագիրɑnvɑnɑˈɡiɾвензель
ելուստjɛˈlustвыступ
կիրառությունkiɾɑrutʰˈjunприменение
ամրացվելɑmɾɑʦʰˈvɛlукрепляться, закрепляться
տապանաքարtɑpɑnɑˈkʰɑɾнадгробная плита, камень
ուղղահայացвертикальный
խաչմերուկχɑʧʰmɛˈɾukперекресток
վկայելvkɑˈjɛlсвидетельствовать
իրադարձությունiɾɑdɑɾʦʰutʰˈjunсобытие
տարեթիվtɑɾɛˈtʰivдата
համասեռhɑmɑˈsɛrоднородный
բավականինbɑvɑkɑˈninдовольно, достаточно
հատկապեսhɑtkɑˈpɛsособенно, в особенности
ապշեցնելпоражать, ошеломлять
ինչպիսի վարպետությամբс каким мастерством
համահնչությունсозвучность, гармония
մանրուքmɑnˈɾukʰмелочь, деталь
երջանկահիշատակjɛɾʤɑŋkɑhiʃɑˈtɑkблаженной памяти
Ամենայն հայոց կաթողիկոսКатоликос всех армян
նմուշnəˈmuʃобразец
աթոռանիստɑtʰɔrɑˈnistпервопрестольный
ընդարձակəntʰɑɾˈʦʰɑkпросторный, обширный
հարթակhɑɾˈtʰɑkплощадка, платформа
հանրահայտhɑnɾɑˈhɑjtобщеизвестный, популярный
գլուխգործոցɡluχɡɔɾˈʦɔʦʰшедевр
մեկն իսկ տեսնելովувидев хотя бы один (из них)
քարի մշակումըобработка камня
հար ու նմանочень схожий, близкий
ծագելʦɑˈkʰɛlпроизойти, возникнуть
զարմանահրաշzɑɾmɑnɑhˈɾɑʃчудесный, потрясающий
զուտzutисключительно, чисто
մտահղացումmətɑhʁɑˈʦʰumзамысел, задумка
Արդյոք մի բան հասկանո՞ւմ եք հայից։ Որքա՜ն տարօրինակ, հանելուկային արարած, որքա՜ն խաբուսիկ։ Երևույթը, ոչ ինքը։ Բայց և ի՞նչ է ինքը, իր նկարագիրը։ Զուր աշխատանք։ Որոնում ես իր ինքնությունը, գտնում, բայց և իսկույն տեսնում ես, որ դա էլ նորից երևույթ էր։ Անհանգիստ դեմք ունի, չի թողնում նկարես։ Թվով գրեթե ամենափոքրն է, տառապանքով՝ ամենամեծը։ ժամանակով ամենահինն է, վիճակով՝ ամենից անփոփոխը։ Ամենից աննպաստն ի՜ր երկրի դիրքն է, ինքը ամենից համառ կառչեց նրան։ Որքա՜ն անհույս է թվում իր ապագան, բայց և որքա՜ն հուսացող է նա։ Իր կյանքում նա երկու բան չտեսավ, մեկ՝ բախտ, մեկ էլ՝ հուսահատություն։ Ինչպե՞ս ճանաչես նրան, ինչպե՞ս չափես։ Իր չափը չափազանցն է. զարմանալի՜ հավասարակշռություն, որ ծայրահեղության մեջ է։
Ահա նայիր այս բեռնակրին։ Ի՞նչ է սա։ Մեջքին մի սար բեռ՝ ճկվում է, մեջքը կոտրում։ Որքա՜ն ուժ, որքա՜ն աշխատասիրություն։ Ինչ է թե մի փոքրիկ գումար հավաքի, գնա, խանութ բաց անի։ Մարդն իր հացի և իր գործի տերն է ուզում լինել և ոչ թե սրա-նրա ծառան։ Եվ արդեն հայ՝ նշանակում է տեր։
Տեսե՞լ եք նրա բնակարանը, խլուրդի ծակուռ։ Բայց անցի՜ր նրա երկրով …Ի՜նչ հիասքանչ վանքեր, հոյակապ աշտարակներ, գողտրիկ խաչքարեր։ Հավատալ կարելի՞ է, թե ինքն է շինել այդ բոլորը։ Լցրել է իր երկիրը եկեղեցիներով, բայց տարին մի անգամ չի մտնում աղոթելու, աղոթք չի անում առօրյա կյանքում, բայց այս չաղոթող ցեղի Նարեկացու շուրթերից թռավ աղոթքի ամենաբարձր թռիչքն առ Աստված։
Տանել չի կարողանում ծես, ձև, աստիճան, քաղաքավարություն։ Ռամիկ է գերազանցապես։ Քաղաքականության մեջ մի բանում է շատ հոգածու՝ անկեղծ լինել։ Այնքա՜ն անկեղծ է ու միամիտ, որ անկասկածելի խորամանկի և կեղծավորի տպավորություն է թողնում։
Խենթ ու խոնարհ է իր Սասունցի Դավթի նման և նրա պես անսպասելի ըմբոստ, հարվածող։ Երբ վրա է հասնում գերագույն վտանգը, հերոսանում է հանկարծ և ծառանում վիշապի նման։ Բարի է առհասարակ, շոյի՜ր, և կկողոպտվի, բայց և առհասարակ ինքն է բարեկամ քեզ, իսկ քո բարեկամությունը վանում է։ Տաղանդ է՝ իր դեմ ատելություն ստեղծելու։ Ուրիշի հաջողության մեջ նախանձոտ է։ Եթե գժտվեց մեկի հետ, ոխակալ է, ինչպես ուղտ։ Ամեն հայ մի հայ ունի, որի հետ թշնամի է մինչև մահ։ Սա նրա անհրաժեշտությունն է։ Անկարգ է և անիշխանական թե՜ հասարակության, թե՜ պետության, թե՜ գաղափարների մեջ։
Հայի ամենամեծ առաքինությո՞ւնն ես ուզում, ամենաներողամիտ ցեղը աշխարհիս վրա։ Չի ուզում, որ իրեն դիպչեն, մոտենան, սիրեն թեկուզ։ Նա մեկուսի է, բարի և ազատասեր…
«Ոչինչ չեմ ուզում ձեզնից, – ասում է նա իր նեղիչներին,– ձեզ լինի ձեր լուծը, ձեզ լինի ձեր երջանկությունը, գնացե ք, ապրեցեք խաղաղ և երջանիկ։ Եթե դուք սիրում եք կյանքը, ես սիրում եմ կյանքից ավելի թանկ բանը՝ Ազատությունը»։
Ըստ Դերենիկ Դեմիրճյանի
արդյոք մի բան հասկանո՞ւմ եք հայիցчто-нибудь понимаете в армянине?
հանելուկայինhɑnɛlukɑˈjinзагадочный
արարածɑɾɑˈɾɑʦсущество, создание
խաբուսիկχɑbuˈsikобманчивый
նկարագիրŋkɑɾɑˈɡiɾхарактер, облик
ինքնությունiŋkʰnutʰˈjunсущность, своеобычность
իսկույնisˈkujnсразу, тотчас
չի թողնում նկարեսне дает, чтоб рисовал (его)
անփոփոխɑnpʰɔˈpʰɔχнеизменный
աննպաստɑnnəˈpɑstнеблагоприятный
կառչելkɑrˈʧʰɛlдержаться, хвататься, тж пер
հուսացողнадеющийся, не теряющий надежды
հուսահատությունhusɑhɑtutʰˈjunотчаяние
ճանաչելʧɑnɑˈʧʰɛlузнать, познать
չափազանցʧʰɑpʰɑˈzɑnʦʰслишком, чрезмерно
հավասարակշռությունhɑvɑsɑɾɑkʃrutʰˈjunуравновешенность
ծայրահեղությունʦɑjɾɑhɛʁutʰˈjunкрайность, экстремизм
բեռնակիրносильщик
ճկվելʧkvɛlгнуться, выгибаться
աշխատասիրությունɑʃχɑtɑsiɾutʰˈjunтрудолюбие
գումարɡuˈmɑɾсумма
սրա-նրաтого-другого, всякого
ծառաʦɑˈrɑслуга
խլուրդχəˈluɾdкрот
ծակոտʦɑˈkot(диал) хибара; нора, щель
անցիր նրա երկրովпройди(сь) по его стране!
հիասքանչhijɑsˈkʰɑnʧʰвосхитительный, изумительный
հոյակապhojɑˈkɑpвеликолепный
աշտարակɑʃtɑˈɾɑkбашня
գողտրիկɡoχtˈɾikизящный, приятный, уютный
աղոթք չի անումне молится
առօրյաповседневный, будничный
առ Աստված(к) Богу
տանել չի կարողանումтерпеть не может
ծեսʦɛsобряд, ритуал
աստիճանɑstiˈʧɑnступень; степень; градус; чин
քաղաքավարությունkʰɑʁɑkʰɑvɑɾutʰˈjunвежливость, учтивость, корректность
ռամիկrɑˈmikмужик, простолюдин
գերազանցապեսɡɛɾɑzɑnʦʰɑˈpɛsпреимущественно
հոգածուhɔɡɑˈʦuзаботливый
անկեղծɑŋˈkɛʁʦискренний
միամիտmi(j)ɑˈmitнаивный
խորամանկχoɾɑˈmɑŋkхитрый
տպավորություն է թողնումоставляет впечатление
ըմբոստəmˈbɔstстроптивый, непокорный
հերոսանում է հանկարծвнезапно становится героем
ատելությունɑtɛlutʰˈjunненависть
նախանձոտnɑχɑˈnʣotзавистливый
ոխակալvɔχɑˈkɑlзлопамятный, мстительный
անկարգɑŋˈkɑɾɡнедисциплинированный
անիշխանականɑniʃχɑnɑˈkɑnанархичный
առաքինությունɑrɑkʰinutʰˈjunдобродетель, честность
ամե նա ներողամիտсамый прощающий
աշխարհիս վրաна этом свете
մեկուսիmɛkuˈsiуединившийся, одинокий
ազատասերɑzɑtɑˈsɛɾсвободолюбивый
նեղիչобидчик
լուծluʦярмо; гнет, иго
Булат Окуджава Молитва Франсуа Вийона
Пока Земля еще вертится,
пока еще ярок свет,
Господи, дай же Ты каждому
Чего у него нет:
мудрому дай голову,
трусливому дай коня,
дай счастливому денег…
и не забудь про меня.
Քանի պտտվում է Երկիրը,
քանի աշխարհում դեռ կա լույս,
Տե՜ր Աստված, տուր ամենքին այն,
ինչ կորցրել է անհույս,
խելք թող ստանա իմաստունը,
նժույգ տուր մարդուն թուլասիրտ,
թե բախտավոր է՝ դրամ տուր…
Եվ մի՝ մոռանա իմ մասին։
Пока Земля еще вертится,
Господи, – Твоя власть!–
дай рвущемуся к власти
навластвоваться всласть,
дай передышку щедрому
хоть до исхода дня,
Каину дай раскаянье…
и не забудь про меня.
Քանի պտտվում է Երկիրը,
ամենազո՜ր Տեր Աստված,
թող, որ իշխել ցանկացողը
լինի իշխելուց հագեցած,
առատաձեռն է՝ դադար տուր,
մինչ օրվա վերջը հասնի,
Կայենին ապաշխարանք տուր…
Եվ մի՝ մոռանա իմ մասին։
Я знаю: Ты все умеешь,
я верую в мудрость Твою,
как верит солдат убитый,
что он проживает в раю,
как верит каждое ухо
тихим речам Твоим,
как веруем и мы сами,
не ведая, что творим!
Գիտեմ, Դու ամեն ինչ կարող ես,
իմաստությունդ եմ տեսնում,
ինչպես սպանված զինվորը
տեսնում է իրեն դրախտում,
ինչպես իմաստուն խոսքերին Քո
անհուն հավատում ենք մենք,
ինչպես հավատում ենք ամենքս,
բայց ինչ ենք անում՝ չգիտենք։
Господи, мой Боже,
зеленоглазый мой!
Пока Земля еще вертится,
и это ей странно со мной;
пока ей еще хватает
времени и огня,
дай же Ты всем понемногу…
и не забудь про меня.
Տե՜ր իմ Աստված, լսո՞ւմ ես,
կանաչաչյա իմ Տեր,
քանի զարմանում է Երկիրը,
որ պտտվում է դեռ,
քանի ժամանակն ու հուրը
կապրեն նրա հետ միասին,
տուր ամենքին մի փոքր…
Եվ մի՜ մոռանա իմ մասին։
քանի (դեռ)пока (еще)
իմաստունimɑsˈtunмудрый; мудрец
իմաստությունimɑstuˈtsʰjunмудрость
թուլասիրտtʰulɑˈsiɾtслабодушный
մի՝ մոռանա(уст) не забудь
մի՝ մոռացիրне забудь
ամենազորɑmɛnɑˈzɔɾвсемогущий всесильный
իշխելiʃˈχɛlвластвовать
հագենալhɑɡɛˈnɑlнасыщаться удовлетворяться
առատաձեռնɑrɑtɑˈʣɛrnщедрый
ԿայենkɑˈjɛnКаин
ապաշխարանքɑpɑʃχɑɾɑŋkʰпокаяние, раскаяние
08–05–2020