Հովհաննես Թումանյան
Ованес Туманян
1
Լինում է, չի լինում՝ մի աղքատ մարդ։ էս աղքատ մարդը գնում է դառնում մի ձկնորսի շալակատար։ Օրական մի քանի ձուկն է աշխատում, տուն բերում, նրանով ապրում են ինքն ու կնիկը։
Մի անգամ էլ ձկնորսը մի սիրուն ձուկն է բռնում, տալիս իր շալակատարին, որ պահի, ինքն էլ ետ ջուրն է մտնում։ Էս շալակատարը գետափին նստած՝ նայում է, նայում էն սիրուն ձկանն ու միտք է անում։
– Տե՛ր աստված,– ասում է,– սա էլ, որ մեզ նման շունչ-կենդանի է, դու ասա՝ սա՞ էլ մեզ նման ծնող ունի, ընկեր ունի, աշխարհքից բան է հասկանում, ուրախություն կամ ցավ է զգում, թե՞ չէ…
Было ли, не было – жил один бедняк. Пошел этот бедняк к рыбаку и нанялся в работники. За день он зарабатывал по несколько рыб, приносил их домой – на это они с женой и жили.
Однажды рыбак поймал красивую рыбку, велел работнику ее беречь, а сам опять полез в воду. Сидит работник на берегу, смотрит на красивую рыбку и думает:
“Господи боже, ведь рыба – тоже живое существо! Ведь есть же у нее, как и у нас, родители, друзья, смекает же она что-нибудь, чувствует и радость и горе...”
Հենց էս մտածելու ժամանակ ձուկը լեզու է առնում։
– Լսի՛,– ասում է,– մարդ-ախպեր։ Ընկերներիս հետ ես խաղում էի գետի ալիքների մեջ։ Ուրախությունից ինձ մոռացա ու անզգույշ ընկա ձկնորսի ուռկանը։ Հիմի, ո՛վ գիտի, իմ ծնողը ինձ որոնում է ու լաց է լինում, հիմի ընկերնեիս տխրել են։
Ես էլ, տեսնում ես, ինչպես եմ տանջվում, շունչս կտրում է ջրից դուրս։ Ուզում եմ էլ ետ գնամ ապրեմ ու խաղ անեմ նրանց հետ էն պաղ ու պարզ ջրերում։
Не успел подумать это, как рыбка заговорила человеческим голосом:
– Послушай, братец-человек! Играла я с подругами в волнах реки, от радости забылась и попала в рыбачьи сети. Теперь, наверно, родители ищут меня, плачут, а подружки опечалились.
И сама я, видишь, как мучаюсь – задыхаюсь без воды. Хочется мне опять в реку, хочется играть в холодных прозрачных струях.
Էնպես եմ ուզո՜ւմ, էնպես եմ ուզո՜ւմ… Եկ, խեղճ արի, ազատ արա ինձ, բա՛ց թող, բա՛ց թող գնամ…
Էսպես էր ասում ցա՜ծ, շա՜տ ցած ձենով, ցամաքած բերանը բացուխուփ անելով։ Էս շալակատարի մեղքը գալիս է, առնում է, ետ գցում գետը։
– Գնա՛, սիրուն ձկնիկ, թող լաց չլինի քու ծնողը։ Թող չտխրեն քու ընկերները։ Գնա՛, ապրի՛ ու խա՛ղ արա նրանց հետ։
Уж так хочется, так хочется!.. Сжалься надо мной, брось меня в воду!
Тихо, еле слышно говорила рыбка, с трудом раскрывала пересохший рот. Работнику стало жаль рыбку, взял он да и бросил ее в реку.
– Плыви, красавица-рыбка! Пускай не плачут больше твои родители. Пускай не печалятся твои подружки. Плавай, живи, радуйся вместе с ними!
Ձկնորսը սաստիկ բարկանում է շալակատարի վրա։
– Տո՛, ախմախ,– ասում է,– ես էստեղ ջրի մեջ թրջվելով ձուկն եմ բռնում, դու իմ աշխատանքն առնում ես էլ ետ ջուրը գցո՞ւմ… Դե գնա՛ կորի՛, էլ իմ աչքին չերևա՛ս, էլ իմ շալակատարը չես էս օրից, գնա՛, սովից մեռի՛։
Ձեռի տոպրակն էլ խլում է ու ճամփու դնում։
– Հիմի ես ո՞ւր գնամ, ի՞նչ անեմ, ո՞նց ապրեմ…– տարակուսած մտածելով, դառն ու դատարկ վերադառնում է աղքատը դեպի տուն։
Увидел это рыбак, крепко рассердился на своего работника:
– Ну и дурак же ты! Я в воде мокну, рыбу ловлю, а ты ее – в воду! Проваливай и не попадайся больше мне на глаза! Ты мне не работник! Хоть издохни с голоду!
Отнял он у работника мешок и прогнал его.
– Куда же мне теперь идти? Что делать? Как жить? И, озабоченный, с пустыми руками, побрел бедняк домой.
2
Էս տխուր մտածմունքի ժամանակ ճամփին դեմը դուրս է գալի մի մարդակերպ Հրեշ՝ առաջը մի գեղեցիկ կով։
– Բարի օր, ախպերացու, էդ ի՞նչ ես մոլորել, ի՞նչ ես միտք անում,– հարցնում է Հրեշը։
Աղքատը պատմում է իր գլխին եկածը, թե ինչպես՝ հիմի մնացել է անգործ, անճար ու չի իմանում, թե ոնց պետք է ապրեն ինքն ու իր կնիկը։
Бредет он грустный домой, а навстречу ему – Чудовище в человеческом образе, идет и гонит красивую корову.
– Добрый день, братец! Что ты такой грустный? О чем задумался? – спрашивает Чудовище.
Бедняк рассказал ему про свою беду: остался он без дела, без хлеба и не знает теперь, как им быть с женой.
– Լսի՛, բարեկամ,– ասում է Հրեշը։ – Էս կաթնատու կովը ես քեզ կտամ երեք տարվան ժամանակով։ Ամեն օր էնքան կաթը տա, որ քու կնիկն ու դու կուշտ-կուշտ ուտեք, ապրեք։
Երեք տարին լրացավ թե չէ՝ հենց էն գիշերը կգամ ձեզ հարց կտամ։ Թե հարցիս պատասխանեցիք՝ իմ կովը ձեզ լինի, թե չէ՝ երկուսդ էլ իմն եք, տանելու եմ, ինչ ուզեմ, կանեմ։ Համաձայն ե՞ս։
– Послушай, дружок, – говорит Чудовище, – эту корову я отдам тебе на три года. Каждый день она будет давать столько молока, что ты и твоя жена по горло будете сыты.
Но как только минет три года, я в эту самую ночь приду к вам и буду задавать вопросы. Ответите – оставлю корову вам, не сумеете ответить – боих возьму, уведу и сделаю с вами что захочу. Согласен?
Մի բան, որ առանց էն էլ սովից մեռնելու ենք,– մտածում է աղքատը,– կովը կտանեմ, էս երեք տարին կապրենք, մինչև երեք տարվա լրանալն էլ աստված ողորմած է։ Մի տեղից մի դուռը կբացվի, կամ գուցե հենց պատասխանը տալիս ենք, ո՛վ գիտի…
– Համաձայն եմ,– ասում է ու կովն առաջն անում, տանում տուն։
Все равно помирать нам с голоду, – подумал бедняк, – так лучше возьму корову. Прокормит она нас три года, а там бог милостив – может, пошлет счастья ответим на вопросы.
– Согласен! – говорит, взял он корову, повел ее домой.
3
Երեք տարի կթում են, լիուլի ուտում, ապրում։ Չեն էլ նկատում, թե ինչպես անցավ երեք տարին, և ահա հասնում է նշանակած օրը, որ Հրեշն էն գիշեր պիտի գա։
Մարդ ու կնիկ վերջալուսի տակ տխուր նստում են դռանը, ու միտք են անում, թե ինչ պատասխան տան Հրեշին, կամ, ով գիտի, ինչ կհարցնի նա․ ո՞վ կիմանա Հրեշի միտքը։
Три года корова досыта кормила бедняка и его жену, и не заметили они, как пробежало время. Но вот наступил условленный срок: ночью Чудовище должно было явиться к ним.
В сумерках муж и жена сидят грустные у порога и думают, как им ответить на вопросы Чудовища. Да и кто знает, что у них спросит Чудовище?
– Ա՛յ թե ինչ դուրս կգա, երբ մարդ Հրեշի հետ գործ բռնի… Հրեշի հետ հաշիվ ունենա… Հրեշից լավություն ընդունի…– հառաչելով զղջում էին մարդ ու կին, բայց անցկացածն անց էր կացել, էլ հնար չկար։ Իսկ զարհուրելի գիշերը արդեն վրա էր հասնում։
– Вот что значит связаться с Чудовищем! – вздыхают и каются муж и жена. Но что было – то было, другого выхода нет. А страшная ночь уже надвигается.
Էս ժամանակ նրանց մոտենում է մի անծանոթ գեղեցիկ երիտասարդ։
– Բարի իրիկո՛ւն,– ասում է,– ճամփորդ մարդ եմ, մութն ընկնում է, ես էլ հոգնած եմ, հյուր չե՞ք ընդունի ձեր տանն էս գիշեր։
– Ընչի՛ չէ, ճամփորդ ախպեր, հյուրն աստծունն է։ Բայց մեզ մոտ վտանգավոր է էս գիշեր։
Неожиданно подходит к ним незнакомый прекрасный юноша и говорит:
– Добрый вечер! Я странник. Не приютите ли вы меня на ночь?
– Почему не приютить, братец-странник! Гость богом послан. Только в эту ночь останавливаться у нас опасно.
Մենք Հրեշից մի կով ենք առել էն պայմանով, որ երեք տարի կթենք, ուտենք, երեք տարուց ետը գա մեզ հարց տա, թե պատասխանենք, կովը մեզ լինի, թե չէ՝ իր գերին ենք։
Հիմի ժամանակը լրացել է․ էս գիշեր պիտի գա, ու մենք էլ չգիտենք, թե ինչ պատասխան տանք։ Հիմի մեզ ինչ անի՝ մենք ենք մեղավոր, վայ թե քեզ էլ վնասի։
Взяли мы у Чудовища корову с уговором три года кормиться ее молоком. Чудовище поставило условие: через три года оно явится и задаст нам вопросы. Сумеем ответить – корова наша, нет – сами станем его пленниками.
Сегодня срок кончился, ночью оно придет, а мы и не знаем, как ему отвечать будем. Что бы Чудовище с нами ни сделало, поделом нам. А вот как бы ты не пострадал!
– Բան չկա, որտեղ դուք, էնտեղ էլ ես,– պատասխանում է օտարականը։
Համաձայնում են, հյուրը մնում է։
Մին էլ կեսգիշերին դուռը դղրդում է։
– Ո՞վ է։
– Հրեշը։ Եկել եմ որ եկել եմ, դե պատասխանս տվեք։
Ինչ պատասխան, սարսափից մարդ ու կնկա լեզուն կապվում է, մնում են տեղները քարացած։
– Մի՛ վախենաք, ես ձեր տեղակ սրա պատասխանը կտամ,– ասում է երիտասարդ հյուրը ու գնում է դեպի դուռը։
– Не беда! Что будет с вами, то и со мной, – отвечает странник.
Согласились с ним хозяева. Гость остался. В полночь раздался сильный стук в дверь.
– Кто там?
– Чудовище! Явился я, отвечайте на вопросы!
Где уж тут отвечать! От ужаса и у жены отнялся язык и у мужа. Так оба и застыли на месте
– Не бойтесь, я буду отвечать за вас! – говорит юноша-гость и бросается к двери.
– Եկե՜լ եմ,– դռան ետևից ձայն է տալի Հրեշը։
– Ես էլ եմ եկե՜լ,– պատասխանում Է ներսից հյուրը։
– Ո՞րտեղից ես եկել։
– Ծովի էն ափից։
– Ընչո՞վ ես եկել։
– Կաղ մոծակը թամքել եմ, վրեն նստել եմ, եկել։
– Я здесь, – слышится за дверью голос Чудовища.
– Я тоже здесь, – отвечает ему гость.
– Ты откуда?
– С того берега моря.
– На чем приехал?
– Оседлал хромого комара, сел верхом и приехал!
– Ուրեմն՝ ծովը պստիկ է եղել։
– Ի՜նչ պստիկ, արծիվը չի կարող մի ափից մյուսը թռչի։
– Ուրեմն՝ արծիվը ճուտ Է եղել։
– Ի՜նչ ճուտ․ թևերի շվաքը քաղաք Է ծածկում։
– Ուրեմն՝ քաղաքը շատ Է փոքրիկ։
– Ի՜նչ փոքրիկ․ նապաստակը մի ծայրից մյուսը չի հասնի։
– Значит, море было маленькое?
– Какое там маленькое! Орлу не перелететь его.
– Значит, орел – птенец?
– Какой там птенец! Тень от его крыльев покрывает город!
– Значит, город очень маленький?
– Какой там маленький! Зайцу не перебежать его.
– Ուրեմն՝ նապաստակը ձագ է։
– Ի՜նչ ձագ․ մորթին մի մարդու քուրք դուրս կգա, գլխարկն ու տրեխն էլ՝ ավել։
– Ուրեմն՝ մարդը թզուկ է։
– Ի՜նչ թզուկ․ ծնկան ծերին աքլորը ծուղրուղու կանչի, ձենը ականջը չի հասնիլ։
– Ուրեմն՝ խուլ է։
– Ի՜նչ խուլ․ սարում որ պախրեն խոտ պոկի, նա կլսի։
– Значит, заяц крошечный?
– Какой там крошечный! Из его шкуры можно выкроить тулуп, шапку да пару рукавиц в придачу.
– Значит, носить их будет карлик?
– Какой там карлик! Посади ему на колено петуха – кукареку не услышит.
– Значит, он глухой?
– Какой там глухой! Он слышит, как олень в горах траву щиплет.
Հրեշը մնում է կապված–մոլորված, զգում է, որ ներսը մի ուժ կա իմաստուն, համարձակ, անհաղթելի, էլ չի իմանում՝ ինչ ասի, սուսուփուս քաշվում, կորչում է գիշերվա խավարի մեջ։
Սրանք նոր մեռած տեղներիցը ետ են գալի, ուրախանում, աշխարհքովը մին են լինում։
Հետն էլ բացվում է բարի լուսը, և երիտասարդ հյուրը վեր է կենում, մնաք բարով է ասում, որ գնա իր ճանապարհը։
Растерялось Чудовище: чует оно, что там, за дверью, есть какая-то мудрая сила – смелая и непобедимая. Не знает Чудовище, что еще сказать, тихо отступает и исчезает в ночной тьме.
Муж и жена избавились от напасти, радуются, ликуют.
Вскоре занялась заря. Юноша-гость начинает прощаться.
– Չենք թողնի որ չենք թողնի,– առաջը կտրում են մարդ ու կին,– դու, որ փրկեցիր մեր կյանքը, ասա՛, ինչով ետ վճարենք քո լավությունը…
– Չէ՛, անկարելի բան է, պետք է գնամ իմ ճանապարհը։
– Դե գոնե անունդ ասա, եթե լավությունդ կորչի, ու չկարողանանք ետ վճարել, գոնե իմանանք, թե ում ենք օրհնելու…
– Լավությունը արա ու թեկուզ ջուրը գցի՝ չի կորչիլ։ Ես հենց էն Խոսող ձուկն եմ, որի կյանքը դու խնայեցիր…– ասում է անծանոթն ու չքանում ապշած մարդ ու կնկա աչքերից։
– Нет-нет, не пустим! – загородили ему дорогу муж и жена. – Ты спас нам жизнь – скажи, чем отблагодарить тебя?
– Не за что благодарить, мне идти надо.
– Ну, хоть имя свое назови. Если не сумеем отблагодарить – так будем знать, кого благословлять.
– Сотвори добро и хоть в воду его кинь – оно не пропадет. Я та самая говорящая рыбка, которую ты пощадил, – ответил незнакомец и исчез.
А муж и жена остались в радостном изумлении.
19–07–2021, Link